Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ

Η σημερινή Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη είναι ο απότοκος της Βιβλιοθήκης του «Σχολείου των Ζωσιμάδων». «Ως άλλοι ευεργετικοί φωστήρες η φιλογενεστάτη και γενναιοτάτη Αδελφότης των Ζωσιμάδων», Αναστάσιος (1754-1819), Νικόλαος (1758-1842), Θεοδόσιος (1760-1791) και Ζώης (1764-1827), διακατεχόμενοι από το πάθος της αγάπης προς την Πατρίδα και το Γένος, αποφάσισαν να διαθέσουν όλη την περιουσία τους, αφειδώς, για τον φωτισμό του Γένους, την διάδοση της Παιδείας, την Εθνική Ιδέα και εν κατακλείδι, τη σωτηρία της «Πότνιας Ελλάδος».

Ήδη από το 1792 αποστέλλουν τακτικότατα το λάσσο τους για τη γνωστή Μπαλαναία Σχολή, στην οποία δίδασκε η συντηρητική οικογένεια των Μπαλάνων (Μπαλάνος Βασιλόπουλος (1723-1760), Κοσμάς Μπαλάνος (1760-1799), Κωνσταντίνος Μπαλάνος ή Μπαλανίδης (1799-1818), Αναστάσιος Μπαλάνος (1818-1821)). Την Μπαλαναία συντηρούν αποκλειστικώς, μετά την κατάρρευση της Βενετικής Δημοκρατίας και τη δέσμευση των καταθέσεων των εν Βενετία Ηπειρωτών, το 1797, ενώ παράλληλα την πλουτίζουν με Βιβλιοθήκη και φροντίζουν για την έκδοση και δωρεάν διανομή βιβλίων.

Ουσιαστικά, η Βιβλιοθήκη γεννήθηκε την εποχή του Γιαννιώτικου Διαφωτισμού, από φωτισμένους επιχειρηματίες του 18^ου αι. , τους Ζωσιμάδες και την πεποίθησή τους ότι «Όταν τα φώτα λάμψωσιν, η δουλεία εξ ανάγκης πρέπει να παύση. Τούτο […] είναι αξίωμα της Ηθικής και της Πολιτικής, τόσον βέβαιον όσον και τα μαθηματικά αξιώματα: «Επιστήμαι και τυραννία ποτέ δεν συγκατοίκησαν ομού· αν η τυραννία δεν προφθάση να τας διώξη, πρέπει εξάπαντως να διωχθή απ’ αυτάς».  Έκτοτε, η ιστορία της Σχολής και της Βιβλιοθήκης της υπήρξε μακρόχρονη, περιπετειώδης και ταραχώδης.

                Mετά την ολοσχερή καταστροφή των Ιωαννίτικων Σχολών και των πλούσιων Βιβλιοθηκών τους, από την μεγάλη πυρκαγιά του 1820-22, και την αποκατάσταση της τάξης στην πόλη, οι Νικόλαος και Ζώης Ζωσιμάς, συστήνουν εκ νέου, το Δημόσιον Γενικό Ελληνικό Σχολείο, το πρώτο Ανώτερο Σχολείο στα Ιωάννινα. Στο νεοσυσταθέν Σχολείο στεγάστηκε και Βιβλιοθήκη, όπου συγκεντρώθηκαν όλα τα διασωθέντα βιβλία από τις δύο προϋπάρχουσες βιβλιοθήκες των Σχολών Καπλανείου και Μπαλαναίας, αλλά και τα βιβλία που εκδίδονταν ή αγοράζονταν δαπάνη Ζωσιμάδων. Η Σχολή, η οποία με το πέρασμα των χρόνων μετονομάστηκε σε Ζωσιμαία Σχολή, προς τιμήν των ευεργετών της,  μαζί με τη Βιβλιοθήκη της μετακινήθηκαν σε διάφορα κτήρια στα Ιωάννινα του 19^ου αι., με τη Βιβλιοθήκη να εμπλουτίζεται συνεχώς, από τον ίδιο τον Νικόλαο, με αποστολές βιβλίων, εκδομένων κυρίως με δαπάνες της Αδελφότητας.

               Το 1839, τα «αλλόκοτα φερσίματα» και «τα σχίσματα ανάμεσον» στην  Εφοροεπιτροπεία και τους διαχειριστές της περιουσίας των Ζωσιμάδων, είχαν ως αποτέλεσμα το Σχολείον να «καταρημάξει» και η Βιβλιοθήκη να μαραζώσει και να λεηλατηθεί.

Ο πρώτος Γενικός Κατάλογος της Βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής, φαίνεται να συντάχθηκε τον Σεπτέμβριο του 1852, επί Γυμνασιαρχείας Αναστασίου Σακελλάριου. Καταγράφτηκαν όλα τα βιβλία που βρέθηκαν στην αρχή της θητείας του, καθώς και τα ευρεθέντα της πρώτης, παλιάς, κακοδιαχειρισμένης Βιβλιοθήκης.  Η γνωριμία του με τον γαλλικό εκδοτικό οίκο Firmin Didot, είχε σαν αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης με σημαντικό αριθμό νέων βιβλίων, σπάνιες εκδόσεις και χειρόγραφα.

Επί Γυμνασιαρχίας Σπυρίδωνος Μανάρη (1862-1881), η Βιβλιοθήκη οργανώθηκε καλύτερα. Με Ειδικό Άρθρο, ο Νέος Κανονισμός της Σχολής προέβλεπε διορισμό Βιβλιοφύλακα και ετήσιο χρηματικό ποσό για αγορά βιβλίων. Παράλληλα, η Βιβλιοθήκη εμπλουτίστηκε με σημαντικές δωρεές του Νεόφυτου Δούκα, Ανδρέα Κομπατή, Δημ. Αναγνωστόπουλου, Βασιλείου Τσίμα, Π. Λαζαρά και Δοσιθέου Φιλίτη, Ευεργέτη από το Βουκουρέστη.

Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897 και τα γεγονότα «καιρικών περιστάσεων» επέφεραν την αναστολή λειτουργίας της Ζωσιμαίας, για τρείς εβδομάδες.  Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς, η Εφοροεπιτροπεία αποφασίζει για τον εμπλουτισμό της «ήδη τακτοποιούμενης» βιβλιοθήκης, με το αξιόλογο πόσο των 15.000 οθωμανικών λιρών. Μάλιστα, με ισχυρή προτροπή του Μητροπολίτη Ιωαννίνων Γρηγορίου Καλλίδη, καλείται οποιοσδήποτε και για οποιοδήποτε λόγο κατείχε βιβλία, να τα επιστρέψει άμεσα, με τον κίνδυνο επιβολής θρησκευτικής ποινής, αποστέρησης ή/και παύσης της ιδιότητας του μέλους της θρησκευτικής κοινότητας («εκκλησιαστικόν επιτίμιον»).

Το νέο Διδακτήριο της Ζωσιμαίας Σχολής εγκαινιάζεται, μετά από πολύχρονες διαδικασίες στις 14 Φεβρουαρίου του 1905. Στο κτήριο, μεταφέρονται η Σχολή και περί τα 1.500 βιβλία της αρχικής Βιβλιοθήκης. Ο μεγαλύτερος όγκος των βιβλίων της Σχολής, παρά τη θεμελίωση του μεγαλοπρεπούς κτηρίου, παρέμεινε στα υπόγεια του Ορφανοτροφείου Γ. Σταύρου έως το 1912. Κατά το διάστημα αυτό, αυτή λεηλατούνταν χωρίς έλεγχο και τα βιβλία καταστρέφονταν αφού « …οι ποντικοί των υπογείων του Ορφανοτροφείου ροκάνιζαν χιλιάδες τόμους μιας Βιβλιοθήκης…». Ο Στίλπων Κυριακίδης, Καθηγητής της Ζωσιμαίας Σχολής, περισυνέλλεξε τα κατακείμενα χειρόγραφα της Ζωσιμαίας Σχολής και συνέταξε σχετικό Κατάλογο, τον οποίο δημοσίευσε το 1912.  

Το πρωί της 21ης Φεβρουαρίου 1913, τα Ιωάννινα, μετά από σχεδόν πέντε αιώνες Οθωμανοκρατίας, ήταν πλέον ελεύθερο Ελληνικό έδαφος. 

Για το διάστημα από το 1913 κ. εξ. έως το 1938, δεν υπάρχει σαφής εικόνα για την τύχη των βιβλίων. Προσπάθειες από φιλομαθείς και λογίους «να περισυλλεγούν και συγκεντρωθούν όλα τα εις χείρας διαφόρων βιβλιο…φίλων διασκορπισθέντα και στα υπόγεια ευρωτιώντα  συγγράμματα της Ζωσιμαίας…» παρέμειναν άκαρπες.

Ιδιαίτερο υπήρξε το ενδιαφέρον του Γυμνασιάρχη Χρίστου Σούλη για την οργάνωση, συνεχή εμπλουτισμό και λειτουργία της Βιβλιοθήκης. Σκοπός του, η συστηματική και επιστημονική κατάταξη της Βιβλιοθήκης. Ο ίδιος περισυνέλλεξε, από τα υπόγεια, τα βιβλία που καταστρέφονταν, τα καθάρισε, τα τοποθέτησε σε κατάλληλο χώρο, εξασφαλίζοντας τα από την περαιτέρω καταστροφή. Γνωρίζοντας ότι, λόγω ελλείψεως της «δέουσας προσοχής», χάθηκαν βιβλία, θεωρεί επιτακτική την ανάγκη τακτοποίησης, καταγραφής και κατάταξης «κατά επιστήμας εις τα ερμάρια», αναλαμβάνοντας ο ίδιος τον δανεισμό και συντάσσει ιδιόγραφο Γενικό Κατάλογο των βιβλίων της Βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων. Συνεργάζεται με τους Διευθυντές της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων και παράλληλα, υποβάλλει Υπόμνημα προς τον Υπουργό επί των Θρησκευμάτων & Παιδείας “Περί της Βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων“ και Σχέδιου Νόμου “Περί της εν Ιωαννίνοις Βιβλιοθήκης της Ζωσιμαίας Σχολής“.

Αποτέλεσμα των ενεργειών του είναι ο Αναγκαστικός Νόμος 1161/38 “Περί ιδρύσεως Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης” (31/03/1938). Έτσι,  ιδρύεται η ανεξάρτητη Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, που υπάγεται στη δικαιοδοσία της Εκπαιδευτικής Επιτροπής Ζωσιμαδών και διέπεται υπό τον ανώτατο έλεγχο και εποπτεία του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας. Η ανεξάρτητη πλέον Βιβλιοθήκη  βρίσκει τη στέγη της στο κτήριο της νεότευκτης Παιδαγωγικής Ακαδημίας . 

Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα βιβλία και άλλα αντικείμενα της ανεξάρτητης Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης μεταφέρονται, λόγω επίταξης της Ακαδημίας, στο Ορφανοτροφείο Γεωργίου Σταύρου και στην οικία της Βιβλιοφύλακα Ευτυχίας Πρίντζου, για να ανακαλυφθούν, το 1943, στο Γηροκομείο Ιωαννίνων.  H εγκατάσταση της Ζωσιμαίας, στην Παλιά Συναγωγή Kahal Kadosh Yashan, μετά την αιφνιδιαστική εφαρμογή της «Τελικής Λύσης» για τους Εβραίους των Ιωαννίνων, τον Μαρτίο του 1944 οδήγησε στη σωτηρία της.

Η είδηση της επιστροφής των, εκτός της Συναγωγής, πολύτιμων βιβλίων της Ζωσιμαίας, στις Ελληνικές Αρχές, τον Απρίλιο του 1944, συγκλόνισε και απασχόλησε τον Τύπο της εποχής, σε Ελλάδα και Εξωτερικό. Η Βιβλιοθήκη των περισσότερων από 6.000 βιβλίων, του «Πανεπιστημίου των Ζωσιμάδων», βρήκε στέγη σε ένα Οθωμανικό σπίτι, που λειτουργούσε ως Γαλλικό  Προξενείο (στο  σημερινό Άλσος).

Μεταπολεμικά, από το 1945, τα τεκμήρια επιστρέφουν από τα διάφορα σημεία «περιπλάνησής» τους στη Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, χωρίς να είναι εύκολο να προσδιοριστεί ο αριθμός των διασωθέντων και η κατάστασή τους. Το 1949 η Βιβλιοθήκη υπάγεται στον Α.Ν .1362/1949 (ΦΕΚ 337 Α΄/29.11.1949) «Περί ιδρύσεως, ανασυγκροτήσεως και ενιαίας οργανώσεως των ανά το Κράτος Βιβλιοθηκών», τον  πρώτο Νόμο για τις Δημόσιες Βιβλιοθήκες, που υπάγονται στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας. 

Η κακή κατάσταση διατήρησής του «θησαυρού της Ζωσιμαίας», δηλ. των τεκμηρίων της (χειρόγραφα, παλαιότυπα, βιβλία κ.α.), χωρίς να εξυπηρετούν τον σκοπό για τον οποίο προορίστηκαν, η πίεση από την τοπική κοινωνία για εξεύρεση λύσης αλλά και οι φιλονικίες μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων, μαρτυρείται έως και το 1953, όταν επιτέλους παραχωρείται το Μέγαρο του Υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος για στέγαση της Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης ως «… ελάχιστην εξόφλησιν του ηθικού χρέους της Τραπέζης προς την πόλιν αυτήν, εκ της οποίας προήλθεν ο Γεώργιος Σταύρου και η πλείας των μεγάλων εκείνων ευεργετών (ανάμεσά τους και οι Ζωσιμάδες, μέτοχοι και οι ίδιοι της Εθνικής)».

Τα εγκαίνια της Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης, στο τέως κτίριο της Ε.Τ.Ε., πραγματοποιήθηκαν στις 21/2/1962.Το 1978, με τον Ν.1168/1978 προστίθεται ο όρος «Δημόσια» στον τίτλο της Βιβλιοθήκης και ονομάζεται πλέον Ζωσιμαία Δημόσια Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων. Οι συνεχείς προσπάθειες του Δήμου, από το 1957, να ματαιώσει την εγκατάσταση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης στο δωρηθέν Μέγαρο της Ε.Τ.Ε., με σκοπό να στεγάσει εκεί τις Δημοτικές Υπηρεσίες, συνεχίζονται και κορυφώνονται το 1979. Μετά από χρόνιες διαβουλεύσεις προκρίνεται η λύση της στέγασης της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης, σε κεντρικότατο σημείο των Ιωαννίνων, στη συμβολή των οδών Μ. Μπότσαρη & Ελ. Βενιζέλου, στο κτίριο των πρώην Δημοτικών Λουτρών.

Στις 25-04-1988 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια, της Ζωσιμαίας Δημόσιας Κεντρικής (λόγω παραχώρησης  Βιβλιαυτοκινήτου) Βιβλιοθήκης, Ν.Π.Δ.Δ. του Υπουργείου Παιδείας & Θρησκευμάτων, στο κτήριο όπου στεγάζεται μέχρι σήμερα.