Η στρωματογραφία του κτηρίου

Οθωμανοκρατία

Η πρώτη χρήση του χώρου μαρτυρείται από το 1618 ή το 1635, όταν οικοδομήθηκε το μουσουλμανικό τέμενος Λελυπαρά ή Μεχμέτ Αγά. Ιδρυτής του ο Μεχμέτ Αγάς, γιος του Αλέξανδρου Λελυπαρά , της μεγάλης Ιωαννίτικης Καστρινής αρχοντικής οικογένειας, με βυζαντινή καταγωγή. 

Λελυπαράς, Πελυπαράς (πιθανώς κατά παράφραση του Λ, βλ. Αραβαντινός Χρονογραφία τ. Α΄, σ. 165, σημ. 1), Λεληπαράς, Λιλιπαράς, Λαληπαράς, Λελπαράς, Λαλπαρέ, το όνομα απαντάται για πρώτη φορά, σύμφωνα με τον Κοσμά Μπαλάνο, στον Βυζαντινό χρονικογράφο Νικήτα Χωνιάτη ως «Γεώργιος Κομνηνός, τουπίκλιν Λελυπαράς». Απόγονοι της πολυπληθούς οικογενείας,  συμμετείχαν στην Πρεσβεία παράδοσης του κλειδιού της πόλης των Ιωαννίνων. Η  αρχοντική οικογένεια των Λελυπαράδων  φαίνεται να εξισλαμίστηκε περί το 1635, προκειμένου να διατηρήσει το τιμάριό της, σύμφωνα με το Διάταγμα του Μουράτ Δ’. Ήταν η περίοδος των εκτεταμένων εξισλαμισμών, ώστε η πολυπληθής γενεά των  Λελυπαράτων τουρκισάσης διατήρησε το τιμάριό της και ίδρυσε το βακούφι Μεχμέτ Αγά.

Το τζαμί, στους περίπου τρεις αιώνες λειτουργίας του, παρουσιάζει δύο οικοδομικές φάσεις. Στην πρώτη οικοδομική φάση ήταν μία λιτή κατασκευή, με δύο χώρους,  πετρόκτιστη με κεραμοσκεπή, σχεδόν τετράγωνο σε κάτοψη, με έκταση 154 τ.μ. και ύψος 5μ.  Ο μιναρές του τζαμιού στηριζόταν σε μία ορθογωνική βάση, συνέχιζε με κυλινδρική κατασκευή και ολοκληρωνόταν με κωνική απόληξη.

Κατά τον 19ο αι., το τζαμί επεκτείνεται και παρουσιάζεται  με διαφορετική κάτοψη. Το λιθόκτιστο τέμενος καταλαμβάνει πλέον 236,40 τ.μ., σε σχήμα Τ. Αποτελείται από δύο διαμερίσματα, το εξωτερικό (πρόναος) και το εσωτερικό (κυρίως ναός). Στη δεύτερη οικοδομική του φάση, προστίθενται και  τα κτήρια συνοδείας, το δώροφο Πτωχοτροφείο (Imaret), ο Μεντρεσές (Madrasah),  με τα έντεκα κελιά του, το φρέαρ και η οικία του Μουφτή, σε οικόπεδο 2.119,71 τ.μ.

Το Τεμένος, με τα κτήρια Συνοδείας του αποτελούσαν τμήμα του Αφιερώματος (Vakfname) του Λελυπαρά Μεχμέτ Αγά. Η έκτασή του και η θέση του, σε γήλοφο, σε πυκνοκατοικημένο κεντρικό σημείο, σε άμεση γειτνίαση με το διοικητικό και εμπορικό τμήμα της πόλης, αλλά και τα σημαίνοντα εκπαιδευτικά ιδρύματα της περιόδου (Yanya Hamidiye Kız Rüşdiyesi, Αρρεναγωγείο και Mekteb-I Idadi-i Mulkisi (Lisesi)),  μαρτυρά την κοινωνική θέση της οικογένειας και την οικονομικής της ευρωστία.  

1913 Μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων

Το Αφιέρωμα του Λαλπαρέ Μεχμέτ Αγά, υπό την επίβλεψη των Βακουφίων Ιωαννίνων, εκκαθαρίστηκε νομίμως, σύμφωνα με την από 30 Ιανουαρίου 1923 Ελληνοτουρκική Σύμβαση περί Ανταλλαγής των Πληθυσμών και αποδόθηκε στη διαχείριση της ΕΤΕ.

Από το 1924 έως το 1930 χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του Λυκείου Ελληνίδων Ιωαννίνων, ένα από τα τρία παλαιότερα παραρτήματα του Λυκείου Ελληνίδων , που προοριζόταν για παροχή εργασίας στους άπορους πρόσφυγες και για την διαπαιδαγώγηση αυτών, του Κυριακού Σχολείου, όπου στην αρχή φοιτούσαν 70 άπορα κορίτσια και της Οικοκυρικής Σχολής , όπου διδάσκονταν κοπτική και εργόχειρο. Προέδρος του Λυκείου την περίοδο αυτή ήταν η Μαρί Βεργιώτη- Πυρσινέλλα, σύζυγος του Δημάρχου Βασιλείου Πυρσινέλλα (1921-1929).

Στις 20 Αυγούστου 1930 υπογράφηκε το Συμβόλαιο Αγοραπωλησίας του κτιρίου του Τεμένους, μεταξύ της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΤΕ) και του Δήμου Ιωαννιτών. Αμέσως τέθηκε το ζήτημα της ανέγερσης του κτιρίου των Δημοτικών Λουτρών, έργο του οποίου η υλοποίηση ανήκε στον προγραμματισμό των Δημοτικών Έργων του έτους 1931. Το έργο ανατέθηκε στο Δημομηχανικό  Περικλή Μελίρρυτο (1870-1937), απόφοιτο της Ζωσιμαίας Σχολής και του Σχολείου των Βιομηχανικών Τεχνών (πρόδρομο του  Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου). Τα εγκαίνια των Δημοτικών Λουτρών, του πρώτου εκπολιτιστικού έργου της Πρωτεύουσας της Ηπείρου, πραγματοποιήθηκαν στις την Κυριακή 29/11/1931.

Το κτήριο εξυπηρέτησε τη χρήση του αυτή, με διαλείμματα και λόγω των ιστορικών συνθηκών, έως το 1970. Έκτοτε, στέγασε τη Λέσχη Ελλήνων Αλκίμων της πόλης (1970-1971), τον Φοιτητικό Σύλλογο Ιωαννίνων (05/08/1972-31/05/1978), την Υπηρεσία Υδρεύσεως του Δήμου και τον Οργανισμό Ηπειρωτικού Θεάτρου (Ο.Η.Θ.) (1975 – 1980).

Η κακή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το κτήριο και η ανάγκη οικονομικής του εκμετάλλευσης οδήγησαν σε εκτενείς  συζητήσεις για την άμεση αξιοποίηση του Δημοτικού ακινήτου των τέως Δημοτικών Λουτρών. Αρχικώς προτάθηκε η χρήση του ως Πινακοθήκης, με πίνακες του Σωματείου «Φίλοι των Ιωαννίνων», αντικείμενα της διαθήκης του Αλέξανδρου Πάλλη, βυζαντινά αντικείμενα του Μουσείου και προσωπογραφίες των δωρητών και των ευεργετών του Δήμου.

Η στέγαση της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης

               Στο διάστημα αυτό, η Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη στεγαζόταν στο Μέγαρο του Υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας Ιωαννίνων (σημερινό Δημαρχείο ), κτήριο το οποίο θερμά επιθυμούσε και διεκδικούσε ο Δήμος Ιωαννιτών, από χρόνια. Οι έντονες αντιπαραθέσεις έληξαν το 1986, με το Συμβόλαιο «Περί συστάσεως εμπραγμάτου δικαιώματος περιωρισμένης προσωπικής δουλείας στεγάσεως της Ζωσιμαίας εν Ηπείρω Βιβλιοθήκης εσαεί επί του κτηρίου των πρώην Δημοτικών Λουτρών, δρχ. 10.000.000».  Ο Ιωάννης Καμπέρης (1924-1996) ανέλαβε τις δαπάνες για την προσθήκη ορόφου και τη διαμόρφωση του χώρου στο κτίριο των πρώην Δημοτικών Λουτρών, με την προσθήκη ενός επιπλέον ορόφου και  αναμόρφωση των εσωτερικών χώρων.

Στις 25 Απριλίου 1988 τελέστηκαν τα εγκαίνια της Ζωσιμαίας Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ιωαννίνων.